Nieważność kredytu z przyczyn obiektywnych. Wyrok TSUE z 2 września 2021r., C-932/19 (OTP Jelzálogbank).
W procesach sądowych opartych na roszczeniach o kredyty powiązane z walutami obcymi banki na poparcie swoich racji powołują wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z 2 września 2021 r. TSUE objął przedmiotem badania kredyt denominowany w sprawie opartej na prawie węgierskim. Skarga odnosiła się do m.in. OTP Jelzálogbank, a TSUE wypowiadał się w przedmiocie nieważności umowy kredytu.
Rozstrzygnięcie znalazło swój wyraz w wyroku TSUE z 2 września 2021 r., sygn. akt C -932/19.
Dlaczego natomiast banki doszukują się w tym wyroku korzystnego dla siebie rozstrzygnięcia?
Ustawodawca węgierski – bo na tym prawie oparta była skarga do TSUE – próbował rozwiązać problem kredytów „frankowych”. Ustawą nr XXXVIII z 2014 r. wprowadzono zasadę nieważności klauzul, które przewidywały rozróżnienie stosowania kursu kupna przy uruchomieniu kredytu oraz kursu sprzedaży przy spłacie kredytu. Ustawodawca węgierski zdecydował, że taki zapis będzie zastąpiony kursem ustalanym przez Narodowy Bank Węgier. Węgierskie rozwiązanie ustawowe opiera się na eliminacji problemu spreadu walutowego. Jednocześnie stanowi ono wyłączenie możliwości stwierdzenia nieważności umowy kredytu z tego powodu.
Kredytobiorcy węgierscy podnoszą jednak w sądach dalej idące roszczenia uznając, że wspomniana ustawa nie chroni w wystarczającym stopniu. Kredytobiorcy domagają się w szczególności uznawania umów kredytów za nieważne.
W tych warunkach Trybunał Sprawiedliwości oceniał możliwość ustalenia nieważności umowy kredytu powiązanego z walutą obcą w sytuacji częściowej regulacji prawa krajowego.
TSUE w ramach wyroku C -932/19 orzekł, że dozwolonym jest sytuacja, gdy przepisy prawa krajowego określały nieważność z mocy prawa postanowienia umowy ocenianego jako niedozwolone. W tym przypadku był to zapis dotyczący różnic kursowych w ramach przeliczenia do waluty obcej w kredycie. Jednocześnie dozwolonym jest według TSUE, aby takie zastąpienie przepisem prawa krajowego niedozwolonej klauzuli powodowało niejako niemożliwość upadku umowy z tego powodu.
Trybunał Sprawiedliwości nie skończył jednak na tym swojego wnioskowania. Czy zatem orzeczenie TSUE z 2 września 2021 r. C -932/19 jest faktycznie jednostronnie korzystne dla banków?
Jaki tok rozumowania przyjął TSUE?
W pierwszej kolejności TSUE podkreślił, że Dyrektywa 93/13/EWG w ramach art. 1 ust 2 wskazuje na to, że nie podlegają kontroli warunki umowy odzwierciedlające przepisy ustawowe lub wykonawcze prawa krajowego. Wyłączeniem takim objęte są przepisy prawa bezwzględnie obowiązującego, a takim był omawiany przepis prawa węgierskiego.
TSUE w ramach wyroku z 2 września C-932/19 wskazał jednak, że pomimo ustawy, czyli istnienia prawa krajowego, nie jest wyłączona kontrola umowy pod kątem zgodności z przepisami unijnymi. Trybunał wyszedł z założenia, że pytanie skierowane w sprawie odnosiło się do wpływu przepisów krajowych na gwarancje ochrony konsumenta wynikające z Dyrektywy 93/13 co do skutków klauzul przeliczeniowych zawartych w umowach kredytowych w ich pierwotnym brzmieniu.
W ocenie TSUE regulacja prawa krajowego nie może skutkować osłabieniem ochrony gwarantowanej konsumentom przez Dyrektywę 93/13. Sąd krajowy powinien zatem sprawdzać czy nie ma naruszenia prawa konsumenta do zwrotu nienależnych świadczeń danych przez konsumentów.
Wnioskiem generalnym TSUE było to, że sąd krajowy może podjąć się oceny czy zastąpienie klauzul niedozwolonych przepisem prawa krajowego jako automatyczne działanie prawa będzie uwzględniało wszystkie okoliczności danego przypadku.
I o ile TSUE wskazał, że mogą istnieć przepisy prawa krajowego, które stanowić będą o upadku i zastąpieniu nieuczciwych postanowień umownych to postawił jednak zastrzeżenie.
Warunkiem zastosowania takich przepisów prawa krajowego jest według TSUE możliwość oceny przez sąd krajowy, że przepisy krajowe pozwolą na przywrócenie sytuacji prawnej i faktycznej konsumenta, jaka istniałaby gdyby nie było nieuczciwego postanowienia umownego.
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej uznał, że sąd krajowy powinien kierować się podejściem obiektywnym i nie może oprzeć się wyłącznie na potencjalnie korzystnym dla konsumenta skutkiem upadku umowy jako nieważnej. Celem art. 6 Dyrektywy 93/13/EWG jest przywrócenie równowagi między stronami, a nie eliminacja umów z obrotu.
Czym zatem jest obiektywna ocena podstaw nieważności umowy kredytu?
TSUE w ramach wyroku z 2 września 2021 r. C-932/19 stwierdził, że sąd krajowy ma kierować się podejściem obiektywnym przy ocenie skutków niedozwolonego postanowienia w kwestionowanej umowy. Nie należy zapominać, że wnioski TSUE odnoszą się do sytuacji, gdy z prawa krajowego wynika przepis nakazujący zastąpienie niedozwolonej klauzuli inną, ustawową konstrukcją.
Po stronie bankowej pojawia się natomiast argument, że ciężarem rozstrzygnięcia TSUE było wskazanie, że sąd nie powinien kierować się korzystnym aspektem ekonomicznym upadku umowy dla konsumenta.
W przypadku klauzuli odnoszącej się do waluty obcej TSUE podkreślił, że ocena sądu powinna zmierzać do przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej kredytobiorcy, w której znalazłby się gdyby w umowie nie było niedozwolonego postanowienia. Według TSUE oznacza to w szczególności ustanowienie dla konsumenta prawa do zwrotu kwot nienależnie otrzymanych przez przedsiębiorcę (tak też wyrok: z 14.03.2019 r., Dunai, C-118/17).
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej wyraźnie przy tym wskazuje, że sąd krajowy nie może posługiwać się wyłącznie aspektem korzystnego dla konsumenta unieważnienia umowy.
Słowem kluczowym jest w tym stwierdzeniu „wyłączna” przyczyna oceny sądu.
Zaznaczyć należy, że obiektywne podejście odnosić się oczywiście powinno do szerszego aspektu niż sam wymiar ekonomiczny.
Zastrzeżenia podnoszone w ramach sporów sądowych w stosunku do klauzul przeliczeniowych nie odnoszą się przecież wyłącznie do spreadu walutowego. Natomiast w sprawie, którą zajmował się TSUE zmiana przepisów w prawie węgierskim nie naprawiła całości skutków mechanizmu przeliczeniowego do waluty obcej.
Desygnat „obiektywne przyczyny” powinien być odnoszony do skutków złamania przepisów prawa, a nie wyłącznej oceny skutków ekonomicznych upadku . Perspektywa banku to ocena zysku / straty. Perspektywa konsumenta to w szczególności odzyskanie kontroli, równości w stosunkach zobowiązaniowych i ochrona przed skutkami niedopełnienia przez banki obowiązków informacyjnych.
Jak się ma wyrok TSUE z 2 września 2021 r. C-932/19 do sprawy polskiej?
Nie możemy zapominać o tle orzeczenia TSUE C-932/19. Wyrok odnosi się do sytuacji, gdy to z prawa krajowego wynika przepis zastępujący nieważne z mocy prawa niedozwolone postanowienie umowne.
W prawie polskim nie mamy przepisów dyspozytywnych, które wchodziłyby w miejsce luki po bezskutecznym mechanizmie przeliczenia do waluty obcej przy kredytach indeksowanych /denominowanych. Jest to zatem argument, że nie można przekładać sytuacji zaprezentowanej wyrokiem jako idealnie tożsamej do sytuacji zastanej u nas.
Wskazać jednak trzeba, że podejście jakim powinien kierować się sąd ocenić należy jako zmierzające do ustalenia szerszego spektrum sprawy. Określenie przez TSUE, że sąd krajowy nie powinien opierać się „wyłącznie na potencjalnie korzystnym dla konsumenta charakterze unieważnienia danej umowy w całości” nie oznacza wszak rewolucji w dotychczasowym orzecznictwie TSUE. Błędnym jest tok rozumowania, że wyrok ten staje się bronią po stronie banków. Trybunał Sprawiedliwości wskazuje przecież, że ocena sądu powinna odnosić się do szerszego spektrum i w tym zakresie powinna być obiektywną oraz przywracać sytuację prawną i faktyczną konsumenta.
