29 kwietnia 2021

Wyrok TSUE C-19/20

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej wydał 29 kwietnia 2021 r. oczekiwany wyrok w sprawie odnoszącej się do kredytów frankowych.

Sąd Okręgowy w Gdańsku XV Wydział Cywilny prowadzący postępowanie z udziałem Banku BPH na tle umowy kredytu powiązanego z walutą obcą z uwagi na powstałe w sprawie zagadnienia postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z pytaniami prejudycjalnymi:

  1. Pierwsze pytanie Sądu Okręgowego w Gdańsku odnosi się do tego czy zawarcie przez konsumentów aneksu zmieniającego treść umowy podstawowej będzie miało taki skutek, że dotychczas nieuczciwy charakter postanowienia umownego nie będzie już oceniany jako nieuczciwy, a jednocześnie czy stwierdzenie nieuczciwości postanowienia umownego w jego pierwotnym brzemieniu będzie oznaczało upadek (nieważność) umowy;
  2. Kolejne pytanie odnosiło się do tego, czy sąd krajowy może stwierdzać nieuczciwości tylko niektórych elementów warunku umownego dotyczącego ustalanego przez bank kursu wymiany waluty, do której indeksowany jest udzielony konsumentowi kredyt (tak jak w postępowaniu głównym), tj. przez eliminację zapisu dotyczącego ustalanej jednostronnie i w niejasny sposób marży banku będącej składową kursu wymiany, a pozostawić jednoznaczne postanowienie z umowy np. odnoszące się do średniego kursu banku centralnego (Narodowego Banku Polskiego) i czy skutkiem powyższego będzie przywrócenie rzeczywistej równowagi między konsumentem a przedsiębiorcą choć zmieni to istotę zapisu odnoszącego się do spełniania świadczenia przez konsumenta;
  3. Trzecie pytanie powiązane było z pytaniem drugim powyżej, a mianowicie odnosiło się do ustalenia, czy w przypadku gdy ustawodawca krajowy wprowadził środki zapewniające zapobieganiu stałemu stosowaniu nieuczciwych warunków umownych poprzez wprowadzenie przepisów nakładających na banki obowiązek szczegółowego określania sposobów i terminów ustalania kursu wymiany walut, na podstawie którego wyliczana jest kwota kredytu, rat kapitałowo‑odsetkowych oraz zasad przeliczania na walutę wypłaty albo spłaty kredytu, interes publiczny sprzeciwia się stwierdzeniu nieuczciwości tylko niektórych elementów warunku umownego w sposób opisany w pytaniu drugim;
  4. Pytanie czwarte odnosiło się do ustalenia, czy stwierdzenie nieważności umowy w związku z nieuczciwym charakterem postanowień w niej zawartych będzie miało swoje konsekwencje od momentu zawarcia umowy, a roszczenia konsumenta i przedsiębiorcy staną się wymagalne wraz z uprawomocnieniem się wyroku w sprawie.
  5. Ostatnie, piąte pytanie ukierunkowane było na to, czy sąd krajowy ma bowiązek informowania konsumenta, który zgłosił żądanie stwierdzenia nieważności umowy w związku z eliminacją warunków nieuczciwych, o skutkach prawnych takiego rozstrzygnięcia, w tym także o możliwych roszczeniach restytucyjnych przedsiębiorcy (banku), nawet nie zgłoszonych w danym postępowaniu. A zatem pytanie odnosiło się do samej potencjalnej informacji o tzw. „odszkodowaniu za korzystanie z kapitału”, a nie możliwości dochodzenia przez strony procesu dalszego „odszkodowania za korzystanie z kapitału”.

Dziś Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej udzielił odpowiedzi na powyższe pytania i tak:

I. Pytanie pierwsze:

TSUE ponownie stwierdził, że prawo konsumenta do skutecznej ochrony zawiera w sobie także uprawnienie do niedochodzenia swoich praw, a zatem konsument może w sposób wyraźny zrezygnować z ochrony.  Zgodnie z pkt 49 wyrok TSUE – „odstąpienie przez konsumenta od powołania się na nieuczciwy charakter wynika z jego wolnej i świadomej zgody, i po drugie, nowy warunek zmieniający nie jest nieuczciwy, czego zbadanie należy do sądu odsyłającego”.

TSUE podkreślił, że:

50      Gdyby sąd odsyłający stwierdził, że w niniejszej sprawie konsumenci nie byli świadomi konsekwencji prawnych wynikających dla nich z takiego odstąpienia, należałoby przypomnieć – jak wskazano w pkt 43 niniejszego wyroku – że warunek umowny, którego nieuczciwy charakter stwierdzono, należy co do zasady uznać za nigdy nie istniejący, w związku z czym nie może on wywoływać skutków wobec konsumenta, co skutkuje przywróceniem sytuacji prawnej i faktycznej, w jakiej konsument znalazłby się w przypadku braku tego warunku (wyrok z dnia 14 marca 2019 r., Dunai, C‑118/17, EU:C:2019:207, pkt 41 i przytoczone tam orzecznictwo).

Ostateczna odpowiedź TSUE na to pytanie określona została w następujący sposób:

„1)      Wykładni art. 6 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich należy dokonywać w ten sposób, że sąd krajowy jest zobowiązany do stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem, nawet jeśli warunek ten został zmieniony przez te strony w drodze umowy. Takie stwierdzenie pociąga za sobą przywrócenie sytuacji, w jakiej znajdowałby się konsument w braku warunku, którego nieuczciwy charakter zostałby stwierdzony, chyba że konsument poprzez zmianę nieuczciwego warunku zrezygnował z takiego przywrócenia w drodze wolnej i świadomej zgody, czego zbadanie należy do sądu krajowego. Jednakże z przepisu tego nie wynika, że stwierdzenie nieuczciwego charakteru pierwotnego warunku umownego miałoby co do zasady skutek w postaci unieważnienia umowy, jeśli zmiana tego warunku pozwala na przywrócenie równowagi między obowiązkami i prawami tych stron wynikającymi z umowy i na usunięcie wady obciążającej ten warunek.”

Mając powyższe na uwadze, jeżeli aneks zawarty do umowy kredytowej zawierany był bez wyraźnej i świadomej woli zastąpienia przez konsumenta niedozwolonego postanowienia – to aneks taki nie może „naprawiać” uprzedniego niedozwolonego postanowienia umowego.  Jednocześnie, gdy konsument świadomie zrezygnował z ochrony prawnej i podjął decyzję w tym zakresie w ramach aneksu do umowy, to zawarcie takiego aneksu nie musi sprowadzać się do nieważności umowy, gdy uznamy, że w ramach umowy podstawowej istniał niedozwolony zapis umowny (następnie „naprawiony”).

I. Pytanie drugie i trzecie – jako powiązane ze sobą

TSUE odpowiadając na kolejne pytania (drugie i trzecie) przypomniał w pkt 66 wyroku, że „zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 sąd krajowy rozpoznający nieuczciwy warunek umowny ma wyłącznie obowiązek wyłączenia stosowania tego warunku, tak aby nie wywoływał on wiążących skutków wobec konsumenta, bez możliwości zmiany treści tego warunku. Umowa ta powinna bowiem co do zasady dalej istnieć bez jakiejkolwiek zmiany innej niż ta wynikająca ze zniesienia wspomnianego warunku, w zakresie, w jakim zgodnie z przepisami prawa krajowego możliwe jest takie dalsze istnienie umowy (wyrok z dnia 7 sierpnia 2018 r., Banco Santander i Escobedo Cortés, C‑96/16 i C‑94/17, EU:C:2018:643, pkt 73).”

Zdaniem TSUE sąd krajowy nie może uzupełniać ani niejako rozłączać nieuczciwego postanowienia umownego, gdyż taka ingerencja sądu orzekającego wpływa na ten właśnie nieuczciwy warunek umowny, który podlegał by usunięciu.

Jednocześnie TSUE w ramach pkt 68 wyroku podkreśla, że „Gdyby bowiem sąd krajowy mógł zmieniać treść nieuczciwych warunków zawartych w takich umowach, to takie uprawnienie mogłoby zagrażać realizacji długoterminowego celu ustanowionego w art. 7 dyrektywy 93/13. Uprawnienie to przyczyniłoby się bowiem do wyeliminowania zniechęcającego skutku wywieranego na przedsiębiorców przez zwykły brak stosowania takich nieuczciwych warunków wobec konsumentów, ponieważ nadal byliby oni zachęcani do stosowania rzeczonych warunków, wiedząc, że nawet gdyby miały być one unieważnione, to jednak umowa mogłaby zostać uzupełniona w niezbędnym zakresie przez sąd krajowy, tak aby zagwarantować w ten sposób interes rzeczonych przedsiębiorców (wyrok z dnia 26 marca 2019 r., Abanca Corporación Bancaria i Bankia, C‑70/17 i C‑179/17, EU:C:2019:250, pkt 54 i przytoczone tam orzecznictwo).”

Trybunał orzekł, że przepisy dyrektywy 93/13 stoją na przeszkodzie temu, żeby uznany za nieuczciwy warunek został częściowo utrzymany w mocy poprzez usunięcie elementów przesądzających o jego nieuczciwym charakterze, w przypadku gdyby to usunięcie sprowadzało się do mającej wpływ na istotę tych warunków zmiany ich treści (wyrok z dnia 26 marca 2019 r., Abanca Corporación Bancaria i Bankia, C‑70/17 i C‑179/17, EU:C:2019:250, pkt 64) – tak pkt 70 wyroku TSUE.

Warunkiem natomiast usunięcia elementu nieuczciwego warunku umowy jest to, że warunek ten stanowił będzie oddzielne zobowiązanie umowne i eliminacja wyłącznie tej części sprowadzać się będzie do zagwarantowania ochrony konsumenta.

Ostatecznie odpowiadając na powyższe pytania TSUE stwierdził, że:

„2)      Wykładni art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy dokonywać w ten sposób, że z jednej strony nie stoją one na przeszkodzie temu, by sąd krajowy usunął jedynie nieuczciwy element warunku umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem, w wypadku gdy zniechęcający cel tej dyrektywy jest realizowany przez krajowe przepisy ustawowe regulujące korzystanie z niego, o ile element ten stanowi odrębne zobowiązanie umowne, które może być przedmiotem indywidualnej kontroli pod kątem nieuczciwego charakteru. Z drugiej strony, przepisy te stoją na przeszkodzie temu, by sąd odsyłający usunął jedynie nieuczciwy element warunku umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem, jeżeli takie usunięcie sprowadzałoby się do zmiany treści tego warunku poprzez zmianę jego istoty, czego zbadanie należy do tego sądu.”

Mając powyższe na uwadze, wniosek postawiony przez TSUE sprowadza się do stwierdzenia, że w przypadku gdy klauzula przeliczeniowa do waluty obcej stanowi np. kombinację 1) marży banku ustalanej przez bank jednostronnie oraz 2) średniego kursu NBP to przy stwierdzeniu nieuczciwości takiego postanowienia nie można wyeliminować  jedynie części tej klauzuli przeliczeniowej, tj. marży banku. Takie utrzymanie klauzuli przeliczeniowej stanowiłoby ingerencję sądu orzekającego w sprawie w klauzulę przeliczeniową. Taka klauzula przeliczeniową powinna  upadać w całości, a przepisy ochrony konsumenckiej wskazują, że skutkiem jest bezskuteczność takiej klauzuli wobec konsumenta – właśnie w całości.

III. Pytanie czwarte:

W ramach odpowiedzi na pytanie zmierzające do ustalenia od kiedy liczymy skutki prawne wyroku określającego np. nieważność umowy TSUE de facto odesłał do przepisów prawa krajowego.

W ramach pkt 84 wyroku TSUE podkreślił, że „ art. 6 ust. 1 drugi człon zdania dyrektywy 93/13 sam w sobie nie określa kryteriów dotyczących możliwości dalszego obowiązywania umowy bez nieuczciwych warunków, lecz pozostawia ich ustalenie zgodnie z prawem Unii krajowemu porządkowi prawnemu. Do państw członkowskich należy zatem określenie, w drodze ich prawa krajowego, szczegółowych zasad, w ramach których następuje stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku znajdującego się w umowie i w ramach których występują konkretne skutki tego stwierdzenia. W każdym razie takie stwierdzenie powinno umożliwić przywrócenie sytuacji prawnej i faktycznej, w jakiej konsument znajdowałby się w braku takiego nieuczciwego warunku (wyrok z dnia 21 grudnia 2016 r., Gutiérrez Naranjo i in., C‑154/15, C‑307/15 i C‑308/15, EU:C:2016:980, pkt 66).”

Ostateczna odpowiedź TSUE na to pytanie brzmi:

„3)      Wykładni art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy dokonywać w ten sposób, że skutki stwierdzenia przez sąd istnienia nieuczciwego warunku w umowie zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem podlegają przepisom prawa krajowego, przy czym kwestia utrzymywania się w mocy takiej umowy powinna być oceniana z urzędu przez sąd krajowy zgodnie z obiektywnym podejściem na podstawie tych przepisów.”

Przypomnijmy, że Sąd Najwyższy w ramach uchwały 7 sędziów z dnia 20 czerwca 2018 r., III CZP 29/17, stwierdził, że oceny, czy postanowienie umowne jest niedozwolone (art. 3851 § 1 k.c.), dokonuje się według stanu z chwili zawarcia umowy.

Tym samym ,w naszej ocenie wyrok ustalający nieważność umowy kredytu jedynie stwierdza stan rzeczy istniejący, a nie tworzy nowego stanu.

IV. Pytanie piąte:

Ostatnie pytanie odnosiło się de facto do pouczenia konsumenta przez sąd co do potencjalnych skutków nieważności umowy. Pytanie zatem nie odnosiło się jakkolwiek do zasadności tzw. „odszkodowania za korzystanie z kapitału”.

I tak też odpowiedział TSUE uznając, że przy takiej wadze sprawy i zarzutów (np. skutek nieważności umowy) to ukształtowanie przepisów ochrony konsumenckiej przemawia za poinformowaniem konsumenta o skutkach prawnych. Wówczas konsument może przecież podjąć świadomą i wyraźną decyzję o rezygnacji z objęcia go ochroną przepisami prawa.

Istotne w ramach wyroku TSUE są pkt 92 -93:

92      W tym względzie z utrwalonego orzecznictwa wynika, że do sądu krajowego, który stwierdził nieuczciwy charakter warunku umownego i który powinien z niego wyciągnąć konsekwencje prawne, należy przestrzeganie wymogów rzeczywistej ochrony sądowej praw jednostek wynikających z prawa Unii, takich jak prawa zagwarantowane w art. 47 karty. Wśród wymogów tych znajduje się zasada kontradyktoryjności, która stanowi część praw do obrony i do której przestrzegania sąd krajowy jest zobowiązany zwłaszcza w trakcie rozpatrywania sporu na podstawie zarzutu podniesionego z urzędu (zob. wyrok z dnia 21 lutego 2013 r., Banif Plus Bank, C‑472/11, EU:C:2013:88, pkt 29 i przytoczone tam orzecznictwo).

93      Ponadto Trybunał orzekł, że w przypadku gdy sąd krajowy po ustaleniu na podstawie okoliczności faktycznych i prawnych, jakimi dysponuje, że dany warunek objęty jest zakresem zastosowania dyrektywy 93/13, stwierdza w trakcie oceny dokonywanej z urzędu, że warunek ten ma nieuczciwy charakter, co do zasady ma on obowiązek poinformować o tym strony sporu i wezwać je do kontradyktoryjnego przedyskutowania tej okoliczności w sposób przewidziany w tym celu przez krajowe prawo procesowe (zobacz wyrok z dnia 21 lutego 2013 r., Banif Plus Bank, C‑472/11, EU:C:2013:88, pkt 31).

Ostateczna odpowiedź TSUE na to pytanie brzmi:

„4)      Wykładni art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 w związku z art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej należy dokonywać w ten sposób, że do sądu krajowego, który stwierdza nieuczciwy charakter warunku umowy zawartej przez przedsiębiorcę z konsumentem, należy poinformowanie konsumenta, w ramach krajowych norm proceduralnych i w następstwie kontradyktoryjnej debaty, o konsekwencjach prawnych, jakie może pociągnąć za sobą stwierdzenie nieważności takiej umowy, niezależnie od tego, czy konsument jest reprezentowany przez zawodowego pełnomocnika.”

Mając powyższe na uwadze, dzisiejszy wyrok TSUE w sprawie C -19/20 utrzymuje dotychczasową linię orzeczniczą i stanowi wyraźnie o ochronie konsumenta w ramach procesu sądowego. Ochrona nie może sprowadzać się natomiast do utrzymywania elementów nieuczciwych postanowień umownych, gdyż stwierdzenie nieuczciwości takiego postanowienia to właśnie postanowienie umowne eliminuje nam z umowy (sankcja bezskuteczności wobec konsumenta). Jednocześnie TSUE stwierdził ponownie, że ochrona konsumenta nie jest bezwzględna i konsument w ramach świadomego i wyraźnego wyrażenia woli może z ochrony prawnej zrezygnować.

Frankowicze, Kredyt Denominowany, Kredyt Frankowy, Kredyt Indeksowany, Kredyty Frankowe, TSUE C-19/20

Anna Kuprewicz

Radcaw Prawny

Nieważność umowy jako jedyne roszczenie a możliwość tzw. „odfrankowienia”

21 września 2023

Anna Kuprewicz

chevron-right
Ugoda z bankiem | kredyt frankowy

20 sierpnia 2023

Anna Kuprewicz

chevron-right

Aktualności

Zobacz wszystkie

Wpisz frazę, którą szukasz